Badanie PSA całkowity i wolny – jaki wynik PSA to prawidłowa norma?

Pacjenci, u których podejrzewa się zmiany nowotworowe w obrębie prostaty zwykle muszą wykonać badanie PSA – co to jest? Badanie to pozwala określić stężenie PSA (Prostate Specific Antygen), czyli swoistego antygenu sterczowego u danego mężczyzny. Jest to glikoproteina produkowana przez komórki nabłonka gruczołowego prostaty, a dokładniej enzym – proteaza serynowa. Wydzielina ta, będąca składnikiem nasienia, zwiększa ruchliwość i żywotność plemników. Co bardzo ważne, jest ona produkowana zarówno przez zdrowy, jak i chory nabłonek, ale w każdym z tych przypadków, swoisty antygen sterczowy ma inne stężenie.

Badanie PSA co to jest i dlaczego warto je wykonać?

Badanie PSA pozwala oznaczyć markery nowotworowe PSA. Stężenie antygenów znacząco wzrasta u osób chorych na raka. Właśnie dlatego wykonując PSA badanie, możliwe jest wykrycie oraz śledzenie przebiegu raka stercza u poszczególnych pacjentów. Ale należy podkreślić, że w przypadku PSA badanie prostaty tego typu pozwala też wykryć łagodny przerost gruczołu krokowego.

Czym się różni PSA całkowity i wolny?

Badanie prostaty PSA ma znacznie większe znaczenie w diagnostyce raka stercza, dzięki identyfikacji jego różnych form w krążeniu. To właśnie przez to pacjent może otrzymać wynik PSA całkowity (tPSA), jak i PSA wolny (fPSA). Wynika to z faktu, iż PSA występuje w formie wolnej i związanej białkami, a całkowite PSA to ich postać łączna. Immunochemia PSA wskazuje, że swoisty antygen stercza związany, może stanowić 55-95% PSA całkowitego, natomiast wolne PSA 5-40%. To jednak wolny marker PSA raka prostaty jest bardziej czuły. U większości pacjentów przede wszystkim zalecane jest tPSA badanie. Kiedy jednak na przykład wykaże ono podwyższone stężenie antygenu, a badanie per rectum nie wskazywało na żadne niepokojące zmiany, lekarz może zdecydować o wykonaniu badania PSA wolnego.

A jak obliczyć PSA wolne? Wyniki PSA całkowity oraz wolny są ze sobą porównywane. A dokładniej procent wolnego PSA jest porównywany ze stężeniem całkowitego PSA (fPSA/tPSA x 100). Im niższy procent PSA wolnego, tym ryzyko raka stercza jest większe. Należy jednak pamiętać, iż nie jest to jednoznaczny dowód na istnienie lub nieobecność nowotworu.

Co określa badanie PSA całkowity i jaka jest norma?

PSA całkowity – co to jest? Badanie PSA całkowite pozwala oznaczyć całkowite markery prostaty, który mają znaczenie w diagnostyce, leczeniu oraz monitorowaniu nowotworu stercza. Należy przy tym dodać, że gdy badaniu podlega PSA całkowity, norma jest zależna przede wszystkim od wieku pacjenta. Stężenie tego antygenu we krwi rośnie bowiem z wiekiem mężczyzny, dlatego zakresy referencyjne są w tym przypadku przedstawiane zazwyczaj w przedziałach wiekowych (zwykle w dekadach). Norma PSA całkowity może się też zmieniać w wyniku chorób oraz stanu klinicznego pacjenta, co lekarz również musi brać pod uwagę.

Gdy oznaczony zostanie PSA całkowity, wynik musi zostać odpowiednio przeanalizowany przez specjalistę. Podwyższone PSA całkowite nie musi bowiem świadczyć wyłącznie o raku stercza, ale może też towarzyszyć łagodnemu przerostowi prostaty, stanom zapalnym gruczołu krokowego czy zakażeniom układu moczopłciowego lub urazom mechanicznym. Jeśli badanie krwi PSA całkowity wzbudzi jakiekolwiek wątpliwości lekarza, zleci on dalszą diagnostykę. Wśród podstawowych badań z krwi w kierunku nowotworu prostaty wyróżnia się bowiem nie tylko badanie PSA całkowity, ale także wolny.

Koszt tego typu badań może się różnić w zależności od wykonujących je laboratoriów. W przypadku PSA całkowite cena waha się jednak pomiędzy 30 a 50 złotych.

PSA wolne dla odróżnienia markerów nowotworów prostaty

Jak już wiemy, wyróżnić można PSA całkowity i wolny. W pierwszej kolejności specjaliści zlecają swoim pacjentom ten pierwszy wariant, jednak istnieje również możliwość wykonania badania w pakiecie, dzięki czemu otrzymujemy od razu PSA całkowite i wolne.

Co to jednak jest wolne PSA i kiedy się je wykonuje? Czynnik PSA wolny stanowi 5-40% całkowitego PSA i stanowi bardziej czuły marker nowotworu prostaty. Dlatego wykonuje się je przede wszystkim po to, aby odróżnić raka gruczołu krokowego od innych czynników i schorzeń, które mogą prowadzić do wzrostu PSA całkowitego. To jak obliczyć PSA wolne zostało już opisane powyżej i polega ono na procentowym porównaniu PSA wolnego ze stężeniem PSA całkowitego.

Jeśli chodzi o PSA wolny i całkowity, norma tego pierwszego zależy od wyniku tego drugiego.

W przypadku bowiem, gdy badany jest PSA wolny norma nie jest podana w wartościach bezwzględnych. Pacjenci zobaczą jedynie procentowy odsetek tego markera z całkowitego PSA. Dlatego też, choć jest to najdokładniejsze badanie, wykonując PSA wolne wyniki mogą wyjść niejednoznaczne.

Trudno jest mówić o tym, że u poszczególnych pacjentów może wyjść nieprawidłowy lub prawidłowy wynik PSA wolny. Jeśli bowiem lekarz zdecydował się na wykonanie takiego badania u konkretnego mężczyzny, oznacza to, że badanie całkowitego PSA wskazywało już na pewne nieprawidłowości. Kiedy zatem zostanie wykonane badanie PSA wolny, interpretacja może przedstawiać się następująco:

gdy w badaniu PSA wolny zakres jego stężenia jest mniejszy niż 10% – istnieje prawdopodobieństwo raka prostaty u danego pacjenta;
gdy badanie wskazuje na większe niż 25% stężenie wolnego PSA – pacjent prawdopodobnie nie jest chory na nowotwór prostaty, ale cierpi na łagodny przerost gruczołu krokowego.

Jeśli chodzi o PSA wolne normy laboratoryjne mogą się między sobą nieco różnić. Dlatego wynik powinien być zawsze interpretowany przez lekarza. Tylko specjalista jest bowiem w stanie ocenić stan pacjenta i jego sytuację całościowo.

Wskazania do badania

Wielu mężczyzn wciąż nie zdaje sobie sprawy z tego jakie badania na prostatę powinni oni wykonywać. Profilaktyka to jednak niezwykle istotny element przeciwdziałania rakowi stercza oraz jego wczesnego wykrywania. Już wiemy co to jest badanie PSA w badaniu krwi. Teraz powinniśmy mieć świadomość tego, iż zlecenie nam go przez lekarza nie musi od razu oznaczać nowotworu. Z dalszej części artykułu dowiemy się jaki jest prawidłowy wynik PSA oraz ewentualnie jaki wynik PSA jest niepokojący. W pierwszej kolejności jednak należy się dowiedzieć, kto i w jakiej sytuacji powinien wykonać to ważne badanie.

Niezależnie od tego jakie dokuczają pacjentowi objawy prostaty, jakie badania już zostały wykonane i jakie choroby przeszedł, PSA krwi powinno być wykonywane profilaktycznie raz w roku u każdego mężczyzny po 50. roku życia.
Regularnie oznaczany PSA marker jest także niezwykle ważny u osób, które są obciążone genetycznie. Jeśli więc w rodzinie pacjenta pojawił się już wcześniej nowotwór prostaty, powinien on wykonać PSA z krwi raz w roku, niezależnie od wieku.
Co więcej, badania PSA są zalecane przez lekarza również, gdy odnotuje on powiększenie gruczołu krokowego podczas palpacyjnego badania per rectum.
Ale w przypadku PSA diagnostyka to nie wszystko. Badanie to należy bowiem również przeprowadzać u mężczyzn, u których już wykryto raka stercza. Ma to znaczenie w celu monitorowania jego rozwoju, a także u pacjentów po prostatektomii i w przypadku wznowy biochemicznej.

Choć nie można mówić o żadnych charakterystycznych objawach, jakie mógłby dawać rak prostaty, PSA może zostać zlecone przez lekarza, gdy u pacjenta pojawią się pewne niepokojące symptomy. Mężczyźni powinni zatem zgłosić się do urologa, jeśli zauważą u siebie następujące objawy:

utrudnione oddawanie moczu;
częstomocz niewielkich ilości moczu;
pieczenie lub krwawienie podczas oddawania moczu;
trudności z trzymaniem moczu;
krew w spermie;
zaburzenia erekcji;
bóle w okolicy pleców lub miednicy.

Jak wygląda badanie?

Badanie PSA – na czym polega właściwie ta forma diagnostyki schorzeń gruczołu krokowego? Choć pacjenci często się go obawiają, badanie to jest wykonywane z krwi pacjenta. Co ciekawe, można je wykonać w zaciszu domowym, kupując jednorazowy test w aptece. Decydując się na taki sposób sprawdzenia PSA, badanie krwi wykonamy za około 20 złotych. Należy jedynie pamiętać o ścisłym trzymaniu się instrukcji dotyczących przeprowadzenia testu. Musimy więc nakłuć palec, a następnie zanurzyć w kropli krwi dołączoną pipetę i poczekać na wynik ok. 10 minut, ale nie dłużej.

Jeśli natomiast takie badania krwi PSA są wykonywane w laboratorium, wówczas w wybranej placówce od pacjenta pobierana jest próbka krwi. Zostaje ona następnie przebadana w laboratorium, a PSA wyniki krwi są dostępne po jednym dniu. A ile kosztuje badanie PSA całkowite lub wolne w celu diagnostyki raka prostaty? Badanie jest refundowane przez NFZ. Jeśli jednak decydujemy się wykonać je prywatnie, koszt w zależności od miejsca jego przeprowadzenia może się wahać od 30 do 50 zł.

Oczywiście kiedy wykonamy już badanie krwi PSA i otrzymamy wyniki, możemy sprawdzić obowiązujące normy laboratoryjne. Ważne jednak, aby pamiętać, że nie są one sztywne i zmieniają się nie tylko ze względu na wiek pacjenta, ale także stan jego zdrowia. Powinien je zatem zawsze zinterpretować specjalista.

Jak się odpowiednio przygotować i o czym pamiętać przed badaniem?

Do badania nie musimy się w żaden sposób przygotowywać (nie trzeba być nawet na czczo). Warto jednak wiedzieć co wpływa na wynik PSA, aby po prostu tego unikać. Czego zatem nie robić, by wyniki nie były fałszywie dodatnie? Na 48 godzin przed badaniem nie wolno jeździć na rowerze, uprawiać seksu, ani poddawać się badaniu per rectum. Przed wykonaniem badania PSA prostata nie powinna być drażniona w wyniku jakichkolwiek zabiegów diagnostycznych lub inwazyjnych. Nie należy zatem wykonywać na przykład biopsji gruczołu krokowego i USG stercza. PSA we krwi mogą też podwyższać leki, takie jak cyklofosfamid i metotreksat. Nie bez znaczenia na wyniki pozostaje również wycięty w całości lub w części gruczoł krokowy.

Badanie PSA – norma i wyniki różnią się zależnie od wieku

Jeśli chodzi o badanie PSA norma dla większości laboratoriów wynosi do 4.0 ng/ml (nanogramów na mililitr krwi). Należy jednak cały czas pamiętać, że norma PSA nie jest sztywna i może na nią wpływać kilka czynników. Dlatego można powiedzieć, że gdy otrzymujemy wynik PSA, norma jest ustalana dla pacjenta indywidualnie przez specjalistę, który zna dany przypadek.

Istnieje także w przypadku PSA norma wiekowa, która wskazuje na to, jakie stężenie markera we krwi jest ogólnie uznawane za prawidłowe w określonym przedziale. Zgodnie z takim podziałem w badaniu PSA norma przedstawia się następująco:

40-50 lat – norma 2,5 ng/ml
50-60 lat – norma 3,5 ng/ml
60-70 lat – norma 4,5 ng/ml
70 i wyżej – norma 6,5 ng/ml

Pamiętajmy jednak, że nie są to sztywne ramy. Sprawdzając zatem PSA wyniki, norma może być ostatecznie inna i odchylenia nie muszą świadczyć o chorobie.

PSA podwyższone może oznaczać, iż w obrębie gruczołu krokowego rozwija się jakaś choroba. Trzeba jednak pamiętać, że gdy odnotowane zostanie podwyższone PSA całkowite, przyczyny stojące za tym wynikiem mogą być różne. Wówczas może chodzić nie tylko o nowotwór prostaty, ale także o inne dolegliwości z nią związane (np. łagodny przerost lub stany zapalne stercza). Wysokie PSA może wskazywać na możliwość rozwoju raka dopiero po dokładniejszej diagnostyce, która obejmuje PSA wolne. Gdy jego stosunek do PSA całkowitego jest mniejszy niż 10 procent, można stwierdzić, iż istnieje duża szansa na to, iż PSA wysokie świadczy o nowotworze.

Czy prawidłowy wynik jest jednoznaczny z brakiem choroby? Niekoniecznie!

Kiedy natomiast przeprowadzony zostanie PSA całkowity, prawidłowy wynik niekoniecznie jest dowodem na brak choroby. Oczywiście w sytuacji, gdy pacjent ma prawidłowe PSA i nie wykryto żadnych zmian podczas badania palpacyjnego w obrębie stercza, ryzyko nowotworu jest bardzo małe. Jeśli jednak pojawiają się jakiekolwiek dolegliwości związane z gruczołem krokowym, ale otrzymujemy prawidłowy wynik PSA u mężczyzny, konieczna jest dalsza diagnostyka. W takim przypadku bowiem prawidłowy wynik PSA może być zafałszowany.

Niskie PSA całkowite a rak prostaty? Niskie stężenie markera jest obserwowane przede wszystkim u pacjentów, u których już zdiagnozowano nowotwór stercza i przechodzą oni leczenie. Wówczas poziom PSA może być bardzo niski albo nawet nieoznaczalny.

Diagnostyka, wiarygodność i kontrowersje badania

Gdy po wykonanym badaniu otrzymujemy PSA wyniki, interpretacja ich ma ogromne znaczenie. Tylko specjalista, po przeprowadzeniu dokładnego wywiadu z pacjentem, jest w stanie prawidłowo zinterpretować jego wynik PSA.

W sytuacji, gdy po wykonaniu PSA wyniki badań są pozytywne, a zatem poziom PSA jest znacząco podwyższony, jest to przesłanka do przeprowadzenia dalszej diagnostyki. Chodzi tutaj głównie o biopsję, która ma za zadanie potwierdzić nowotwór prostaty lub go wykluczyć. W większości przypadków wyniki biopsji wskazują jednak na nieszkodliwość zmian, co oznacza, że badanie jest często wykonywane zupełnie niepotrzebnie.

Niestety w przypadku PSA wyniki badania w wielu przypadkach bywają fałszywie negatywne lub pozytywne. Istnieje szereg czynników, które mogą wpływać na wyniki badań PSA. W związku z tym, pacjent powinien zostać o nich poinformowany. Dzięki temu, badanie PSA da wiarygodny wynik wskazujący na rzeczywisty poziom markera we krwi.

Kiedy wyniki badania mogą być nieprawidłowe?

Wynik badania PSA może być fałszywie dodatki, gdy pacjent:

odbędzie stosunek przed badaniem;
cierpi na zakażenie układu moczowego;
wykonywał męczące aktywności fizyczne przed badaniem;
został poddany biopsji stercza do 6 tygodni przed badaniem;
przeszedł badanie per rectum na 48 godzin przed badaniem.

Wynik PSA może być fałszywie ujemny, gdy pacjent:

przyjmuje niektóre leki (np. hormonoterapia);
przeszedł radioterapię raka stercza;
miał wycinanego guza.

Warto także dodać, że badanie PSA wzbudza sporo kontrowersji w kręgach lekarskich. Wśród specjalistów znajduje się zarówno spore grono zwolenników tego badania, jak i jego zagorzałych przeciwników. Lekarze uznający PSA za wartościowe badanie twierdzą, iż wraz z badaniem per rectum powinno ono być wykonywane co roku, u każdego mężczyzny po 50. roku życia.

Z kolei przeciwnicy PSA podkreślają, że podwyższony marker nie wykrywa nowotworu i nie wskazuje na to, z jakim rodzajem raka zmaga się dany pacjent. Co więcej, wyniki PSA mogą być zafałszowane, na co wpływać może szereg różnych czynników. Często wspomina się w tej sytuacji o największym w historii badaniu obserwacyjnym brytyjskich naukowców. Przeprowadzili oni badania na grupie aż 400 tysięcy mężczyzn, oceniając skuteczność badań przesiewowych. Okazało się, że nie przyczyniają się one do zmniejszenia umieralności na raka prostaty. Co więcej, często badanie PSA dawało wynik pozytywny u mężczyzn ze zmianami, które nie były groźne, ale też wynik ujemny u pacjentów ze śmiertelnie groźnymi guzami. Przeciwnicy badań PSA argumentują zatem, że są one nie tylko bezużyteczne. Dodatkowo generują niepotrzebny stres u pacjentów, wpływając negatywnie na jakość ich życia.

Podsumowanie – inne metody rozpoznania

Jeśli pacjentowi dokucza prostata, PSA oraz badanie per rectum należą do podstawowych badań zalecanych przez lekarzy. Dzięki nim dowiemy się jednak tylko czy istnieją jakieś niepokojące zmiany w obrębie stercza. Nie pozwalają one natomiast uzyskać informacji dotyczących charakteru tych zmian, ich etiologii oraz zagrożeń, jakie mogą generować. Dostarczyć nam ich może jedynie biopsja. Niestety jej wykonanie jest zalecane tylko w sytuacji, gdy badanie palpacyjne oraz PSA wskazują na nieprawidłowości.

Warto też cały czas pamiętać o tym, że gdy badanie PSA całkowity da pozytywny wynik, nie musi to oznaczać konieczności podjęcia zdecydowanych metod leczenia. Podwyższone PSA to jedynie sygnał, iż należy bliżej przyjrzeć się zaistniałemu problemowi.

Wylecz prostatę